महाबळेश्वर–पांचगणी : युनेस्को डेक्कन ट्रॅप्स वारशाची शान
सातारा -(अली मुजावर) सातारा जिल्ह्यातील सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेले महाबळेश्वर आणि पांचगणी हे ठिकाण निसर्गसौंदर्य, थंड हवामान आणि स्ट्रॉबेरीसाठी प्रसिद्ध आहे. मात्र या भूमीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथील डेक्कन ट्रॅप्स भू-संरचना, ज्याला युनेस्कोने जागतिक वारशाची मान्यता दिली आहे. त्यामुळे या प्रदेशाची केवळ पर्यटनस्थळ म्हणून नव्हे तर पृथ्वीच्या प्राचीन भूगर्भ इतिहासाचे केंद्र म्हणूनही जगभरात नवी ओळख निर्माण झाली आहे.
डेक्कन ट्रॅप्सचा इतिहास
सुमारे ६५ दशलक्ष वर्षांपूर्वी पृथ्वीवर प्रचंड ज्वालामुखी उद्रेक झाले. या उद्रेकातून बाहेर पडलेल्या लाव्ह्याच्या प्रचंड थरांनी संपूर्ण डेक्कन प्रदेश व्यापून टाकला. लाखो घनकिमी लाव्हा साचून त्यावर थरावर थर बसत गेले आणि आज आपण पाहतो त्या प्रचंड बेसाल्ट खडकांच्या रचना तयार झाल्या. हाच प्रदेश म्हणजे “डेक्कन ट्रॅप्स”.
हा भू-वारसा केवळ भारतासाठी नव्हे तर संपूर्ण जगासाठी अभ्यासाचा विषय आहे. संशोधकांच्या मते, याच काळात झालेल्या वातावरणीय बदलांमुळे अनेक प्रजाती नष्ट झाल्या, ज्यात डायनासोरचाही समावेश होतो. त्यामुळे डेक्कन ट्रॅप्स हे पृथ्वीच्या उत्क्रांतीच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचे पान आहे.
महाबळेश्वर–पांचगणीतील भू-सौंदर्य
महाबळेश्वर व पांचगणी परिसरात डेक्कन ट्रॅप्सची ठळक वैशिष्ट्ये दिसून येतात.
पांचगणीचे टेबल लँड : आशियातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे पठार. येथे लाव्हा थरांचा समतल विस्तार पाहून पर्यटक थक्क होतात.
महाबळेश्वर पठार : येथील दऱ्यांमधील खडकांवर लाव्हाचे थर स्पष्टपणे दिसतात.
आर्थर सीट, विल्सन पॉईंट, प्रतापगड : या ठिकाणी उभ्या कड्यांवर ज्वालामुखीय थरांची रचना दिसते, जी भूगर्भशास्त्रीय दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाची आहे.
या भागात फिरताना पर्यटकांना निसर्गाचा मोहक नजारा तर अनुभवायला मिळतोच, पण त्याचबरोबर पृथ्वीच्या प्राचीन इतिहासाची झलकही दिसते.
जैवविविधतेचा खजिना
महाबळेश्वर–पांचगणी हा प्रदेश जैवविविधतेने समृद्ध आहे.येथे घनदाट जंगल, विविध औषधी वनस्पती व दुर्मीळ झाडे आढळतात.पावसाळ्यात उमलणारी कार्वी फुले संपूर्ण डोंगररांगांना जांभळ्या रंगाने नटवतात.अनेक दुर्मीळ पक्षी व वन्यजीव येथे पाहायला मिळतात.
हा प्रदेश वेस्टर्न घाट्सचा भाग असून, तो स्वतः युनेस्को वर्ल्ड हेरिटेज साइट आहे. त्यामुळे येथे निसर्ग, पर्यावरण व भूगर्भशास्त्राचा त्रिवेणी संगम पाहायला मिळतो.
युनेस्को मान्यतेचे महत्त्व
युनेस्कोच्या “Global Geopark” संकल्पनेअंतर्गत डेक्कन ट्रॅप्स वारशाची मान्यता मिळाल्याने या प्रदेशाला जागतिक पातळीवर नवे स्थान प्राप्त झाले आहे.भूगर्भशास्त्र व पर्यावरणाचा अभ्यास करणाऱ्यांसाठी हे क्षेत्र अधिक खुलं होईल.
शाश्वत पर्यटनाला चालना मिळेल व स्थानिकांना रोजगाराच्या संधी वाढतील.
सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, भू-वारसा जतन करून तो पुढील पिढ्यांपर्यंत पोचवण्याची जबाबदारी पक्की होईल.
स्थानिकांचा अभिमान
महाबळेश्वर–पांचगणी आजवर “स्ट्रॉबेरी नगरी” म्हणून ओळखले जात होते. आता त्याला “जागतिक भूवारसा केंद्र” म्हणूनही नवी ओळख मिळाली आहे. पर्यटकांसाठी येथे निसर्गसौंदर्य, थंड हवा, इतिहास, विज्ञान व संस्कृती यांचा अद्भुत संगम अनुभवायला मिळतो.
महाबळेश्वर–पांचगणी हे फक्त हिल स्टेशन नसून पृथ्वीच्या लाखो वर्षांच्या प्रवासाचे जिवंत संग्रहालय आहे. युनेस्कोच्या डेक्कन ट्रॅप्स मान्यतेमुळे या प्रदेशाचे जागतिक स्थान अधिक मजबूत झाले आहे. सह्याद्रीची ही शान आता विज्ञान, पर्यावरण आणि पर्यटन क्षेत्रात जगभरात नवा ठसा उमटवेल, हे निश्चित.
